Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό ειδών των μεταναστευτικών πτηνών, περίπου το 84%, αντιμετωπίζουν σοβαρή απειλή από τις κλιματικές αλλαγές. Τα μισά από τα είδη αυτά αντιμετωπίζουν προβλήματα κυρίως λόγω των αλλαγών που υπάρχουν ή θα υπάρξουν στο υδατικό ισοζύγιο του πλανήτη, ενώ η απειλή αυτή ισούται με το σύνολο των απειλών που προκύπτουν από όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες συνολικά.
Το κλίμα της γης αλλάζει και υπάρχουν πλέον απτές αποδείξεις ότι τα ζώα και τα φυτά έχουν ήδη δεχθεί τις επιδράσεις αυτής της αλλαγής. Οι γνώσεις για τις επιπτώσεις αυτές και για όσες προβλέπονται στο μέλλον ποικίλλουν πολύ μεταξύ των διαφορετικών ομάδων των ζώων, αλλά είναι αρκετά σαφείς για τα πουλιά.
Τα μεταναστευτικά πουλιά, ταξιδεύοντας σε μεγάλες αποστάσεις, εκτίθενται σε πληθώρα κλιματικών παραγόντων και καθώς εξαρτώνται από ένα μεγάλο εύρος διαφορετικών φυσικών πηγών, είναι πολύ ευάλωτα στις αλλαγές του κλίματος ιδιαίτερα όταν συμβαίνουν απρόσμενα και σε κρίσιμα στάδια της ζωής τους. Οι αλλαγές του κλίματος μπορεί να είναι τοπικού χαρακτήρα και να επηρεάζουν και όλα τα υπόλοιπα είδη που ζουν στην περιοχή ή ειδικού χαρακτήρα και να έχουν επίδραση μόνο στα μεταναστευτικά είδη.
Δυνατότητες αντίδρασης
Τα είδη των ζώων, γενικά, έχουν τρεις πιθανές δυνατότητες αντίδρασης στις αλλαγές του κλίματος:
α) να αλλάξουν γεωγραφική κατανομή για να ακολουθήσουν τις προτιμώμενες συνθήκες που τα ευνοούν,
β) να παραμείνουν στην ίδια γεωγραφική περιοχή και να μεταβάλουν σε κάποιο βαθμό τις απαιτήσεις τους από το περιβάλλον, με σκοπό να καλύπτονται από τις ισχύουσες κλιματολογικές συνθήκες, δηλαδή να τροποποιήσουν το βιολογικό τους κύκλο (π.χ. το χρόνο της ανάπτυξής τους, της αναπαραγωγής κ.ά.) ή να οδηγηθούν σε μια γενετική τροποποίηση, δημιουργώντας για παράδειγμα απογόνους που έχουν μεγαλύτερη ανοχή στις υψηλότερες θερμοκρασίες και
γ) να εξαφανιστεί το είδος. Περιπτώσεις ειδών που έχουν εμφανίσει διαφορετική γεωγραφική κατανομή και αλλαγές στη συμπεριφορά τους ως αντίδραση στις κλιματικές αλλαγές έχουν ήδη καταγραφεί αρκετές κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Έως τώρα όμως δεν έχει ακόμη καταγραφεί καμία εξαφάνιση είδους η οποία να οφείλεται στις κλιματικές αλλαγές και φυσικά το χρονικό διάστημα είναι πολύ μικρό για να έχουν σημειωθεί και να έχουν ταυτοποιηθεί γενετικές αλλαγές σε κάποιο είδος, με αιτία τις οποιεσδήποτε αλλαγές στο κλίμα.
Αλλαγή στις περιοχές διαχείμασης
Μεταξύ των σημαντικών αλλαγών που έχουν παρατηρηθεί στα πτηνά είναι η αλλαγή των περιοχών διαχείμασης η οποία έχει προκύψει ως αποτέλεσμα της κλιματολογικά εξαρτώμενης συμπεριφοράς της μετανάστευσής τους. Ως αντίδραση στην άνοδο της θερμοκρασίας πολλά είδη, όπως ο αμμοσφυριχτής, ξεχειμωνιάζουν τώρα στην ανατολική ακτή της Μεγάλης Βρετανίας, πιο κοντά στις περιοχές αναπαραγωγής τους κι όχι στη δυτική ακτή όπως συνέβαινε παλαιότερα. Επίσης, πολλά είδη φυλοσκόπων, παραμένουν τα τελευταία χρόνια στη Βρετανία όλη τη διάρκεια του χειμώνα και δεν μεταναστεύουν στα νότια.
Δημιουργία “φραγμάτων”
Συνέπεια των κλιματικών αλλαγών προβλέπεται πως θα είναι επίσης η δημιουργία «φραγμάτων» κατά τη μετανάστευση των πουλιών. Πολλά είδη χρησιμοποιούν συγκεκριμένες περιοχές της Αφρικής για «ανεφοδιασμό» σε ενέργεια, που απαιτεί η μετανάστευση, πριν διασχίσουν την έρημο Σαχάρα. Αν οι περιοχές αυτές επηρεαζόμενες από την αλλαγή του κλίματος χάσουν τη δυνατότητα να παρέχουν ενέργεια στα πτηνά, θα δημιουργηθούν προβλήματα για τη συνέχιση του δρόμου τους ή θα υπάρξουν επιπτώσεις στο βιολογικό κύκλο τους.
Ερημοποίηση πολύτιμων περιοχών
Μια εικόνα της κατάστασης που αναμένεται μπορεί να σχηματιστεί από αυτό που παρατηρείται κατά περιόδους, όταν μειωμένες βροχοπτώσεις και υπερβόσκηση οδηγούν σε ερημοποίηση αυτών των πολύτιμων περιοχών. Με μείωση της διαθέσιμης τροφής στις περιοχές αυτές έχει ήδη καταγραφεί, σε χρονιές με έντονη ξηρασία, χαμηλότερη αναπαραγωγική επιτυχία πολλών μεταναστευτικών ειδών πτηνών. Έτσι, είδη όπως οι τσιροβάκοι, εμφανίζουν κατά διαστήματα, λόγω αυτών των αλλαγών, χαμηλούς αριθμούς του πληθυσμού τους. Σε περίπτωση μεγαλύτερων αλλαγών στο κλίμα κατά τα επόμενα χρόνια, θα πρέπει να αναμένονται σημαντικές μειώσεις στους πληθυσμούς των μεταναστευτικών ειδών που διασχίζουν τη Σαχάρα.
Η άνοδος του επιπέδου της θάλασσας
Τα περισσότερα από τα είδη των υδροβίων βασίζονται σε ένα περιορισμένο δίκτυο διασκορπισμένων υγροτόπων, οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο κατά τη μετανάστευσή τους. Σε πιθανή άνοδο του επιπέδου της θάλασσας στο μέλλον εκτιμάται ότι οι υγρότοποι αυτοί θα πληγούν σε μεγάλο βαθμό με πολύ σοβαρές επιπτώσεις στους πληθυσμούς των πτηνών που φιλοξενούν, παρέχοντας τροφή και σημεία ανάπαυσης κατά τη μετανάστευσή τους.
Αλλαγές στο βιολογικό κύκλο
Τα τελευταία χρόνια έχουν ήδη παρατηρηθεί αλλαγές στο βιολογικό κύκλο των μεταναστευτικών πτηνών, οι οποίες αποδίδονται στις αλλαγές του κλίματος και ιδιαίτερα σε στάδιά του όπως η αναπαραγωγή που έχει προσδιοριστεί αιώνες πριν, με βάση τις ευνοϊκότερες κλιματολογικές συνθήκες που απαιτεί το κάθε είδος. Μεταναστευτικά είδη φτάνουν τώρα στις θέσεις αναπαραγωγής τους, στη Βρετανία, δύο με τρεις εβδομάδες νωρίτερα από ότι συνέβαινε τριάντα χρόνια πριν. Ως συνέπεια, η χρονική περίοδος της ωοτοκίας αυτών των μεταναστευτικών πτηνών έχει επηρεαστεί κι έχει μεταφερθεί νωρίτερα. Ο συνδυασμός αυτός της πρώιμης αναπαραγωγής των πτηνών με τις αλλαγές που συμβαίνουν, λόγω κλίματος, στην αφθονία της βλάστησης και των εντόμων, επιφέρει πολύ σημαντικές επιπτώσεις, οδηγώντας σε μια χρονική ασυνέπεια της εκκόλαψης των νεοσσών με την απαραίτητη τροφή που χρειάζονται για να μεγαλώσουν, επηρεάζοντας αρνητικά τη βιωσιμότητα των νεοσσών και την αναπαραγωγική δυνατότητα των ειδών.
Μετατόπιση θέσεων αναπαραγωγής
Σε γενικές γραμμές έχει βρεθεί ότι λόγω των αλλαγών στο κλίμα παρατηρείται μια μετατόπιση των θέσεων αναπαραγωγής των μεταναστευτικών πτηνών προς το βορρά, κατά μέσο όρο 9 χιλιομέτρων ανά δεκαετία και μια ταυτόχρονη αποίκιση των νοτιότερων περιοχών της Ευρώπης από είδη που δεν συναντώνταν σε αυτές τις περιοχές παλαιότερα.
Εκτός όλων των παραπάνω εκτιμάται ότι λόγω των κλιματικών αλλαγών:
• θα αυξηθεί η πιθανότητα εισαγωγής και επιτυχημένης εγκατάστασης ξενικών ειδών σε βιοτόπους που δεν απαντώνται σήμερα, με άγνωστες επιδράσεις στα αυτόχθονα είδη και στην ενδημική βιοποικιλότητα.
• θα υπάρξουν τεράστιες επιπτώσεις τόσο στα μεταναστευτικά είδη όσο και στα υπόλοιπα, σε ό,τι αφορά την κατανομή των πηγών τροφής τους στο μέλλον, ιδιαίτερα όταν τα διαθέσιμα τροφής είναι καθοριστικής σημασίας για συγκεκριμένα στάδια της ζωής του είδους.
• θα υπάρξει πολύ σοβαρή επίπτωση λόγω της αύξησης της έντασης και της συχνότητας των βροχοπτώσεων, που είναι επακόλουθο των κλιματικών αλλαγών και θα προκληθούν σημαντικές απώλειες στα πτηνά, κυρίως κατά το κρίσιμο στάδιο της εκκόλαψης των νεοσσών που είναι ευάλωτοι σε κρυολογήματα.
Πώς θα αντιδράσουν;
Ο βαθμός κατά τον οποίο οι πληθυσμοί των πτηνών θα μπορέσουν να προσαρμοστούν και να αντιδράσουν στις κλιματικές αλλαγές αλλάζοντας τη γεωγραφική τους κατανομή ή το βιολογικό τους κύκλο δεν είναι γνωστός σήμερα. Υπάρχει περίπτωση είδη τα οποία ξεχειμωνιάζουν σε βορειότερες περιοχές να ευνοηθούν από την άνοδο της θερμοκρασίας με αύξηση της επιβίωσής τους, όπως έχει παρατηρηθεί σε παρυδάτια είδη, ενώ είδη τα οποία ξεχειμωνιάζουν σε θερμότερες περιοχές πιθανόν να υποφέρουν από τις μειωμένες βροχοπτώσεις και την ερημοποίηση των βιοτόπων που ζουν. Εκτιμάται ότι είδη το οποία μετακινούνται σε μεγάλες αποστάσεις, όπως τα χελιδόνια, είναι λιγότερο ικανά να προσαρμόσουν το βιολογικό τους κύκλο στις αλλαγές αυτές, σε σχέση με τα είδη που μετακινούνται σε μικρότερες αποστάσεις, όπως οι φιλλοσκόποι.
Συνδυασμός παραγόντων
Οι κλιματικές αλλαγές εμφανίζουν διαφορετικές επιπτώσεις στα διάφορα είδη των μεταναστευτικών πτηνών και οι επιπτώσεις αυτές σε κάθε είδος είναι ένας πολύπλοκος συνδυασμός παραγόντων που επηρεάζουν μεταξύ άλλων την αναπαραγωγή αλλά και την επιβίωσή τους. Ως παράδειγμα συσχετισμού αυτών των επιπτώσεων αλλά και τελικού απολογισμού τους, αναφέρεται μια συγκεκριμένη αποικία αυτοκρατορικών πιγκουΐνων, όπου καταγράφηκε αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας στην περιοχή που ζούσαν. Τα πουλιά της αποικίας αναγκάστηκαν να μετακινηθούν σε μεγαλύτερες αποστάσεις για να βρουν την τροφή τους, με επακόλουθο την αύξηση της θνησιμότητάς τους καθώς ήταν εκτεθειμένα σε περισσότερους κινδύνους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Η άνοδος της θερμοκρασίας, όμως, είχε ως θετικό επακόλουθο τη μεγαλύτερη επιτυχία στην εκκόλαψη των αβγών τους. Παρ’ όλα αυτά όμως, λόγω του ότι οι απώλειες από την ανάγκη μετακίνησης για διατροφή ήταν μεγαλύτερες, η αποικία παρουσίασε πτωτική τάση του πληθυσμού.
Ραγδαίες κλιματικές αλλαγές
Συμπερασματικά μπορεί να θεωρηθεί, παρ’ ότι έχει παρατηρηθεί προσαρμογή κάποιων ειδών στις αλλαγές του περιβάλλοντός τους, ότι τα πτηνά εκτός των πολλών καθημερινών ανθρωπογενών πιέσεων που δέχονται, έρχονται αντιμέτωπα πλέον με την απειλή που θα αντιμετωπίσει σύντομα και ο ίδιος ο άνθρωπος, την αλλαγή του κλίματος. Τέτοιες αλλαγές έχουν συμβεί κι άλλες φορές στο παρελθόν με τη διαφορά ότι οφείλονταν σε φυσικά αίτια και συνέβησαν σταδιακά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό έδωσε στα ζώα τη δυνατότητα να αναπτύξουν μηχανισμούς αντίδρασης. Η αλλαγή που παρατηρείται στο κλίμα τις τελευταίες δεκαετίες έχει τη διαφορά ότι συμβαίνει σε μικρό χρονικό διάστημα σε σχέση με τις δυνατότητες αντίδρασης της φύσης και για το λόγο αυτό αναμένεται να έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στα έμβια όντα. Το μέγεθος των επιπτώσεων αποτελεί προς το παρόν, σε μεγάλο βαθμό, σενάριο υποθέσεων και βάση για διάφορα κλιματικά μοντέλα.
Τα πουλιά δείκτες των επιπτώσεων
Τα πουλιά, λόγω της ευκολίας παρακολούθησής τους σε σχέση με άλλα ζώα που μεταναστεύουν, όπως θαλάσσια είδη, νυχτερίδες κ.λπ. και της ταχύτητας αντίδρασής τους στις αλλαγές του κλίματος, έχει προταθεί να χρησιμοποιηθούν ως δείκτες επιπτώσεων αυτών των αλλαγών. Ελπίδα όλων παραμένει πως η έγκαιρη αντίδραση των ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών, που μπορούν να λάβουν μέτρα, να είναι τέτοια ώστε τα μεταναστευτικά πτηνά να δείξουν ότι οι δραματικές αλλαγές που διαφαίνονται στο μέλλον, έχουν αποφευχθεί.
Γεωπόνου, Ιχθυολόγου PhD
